صحیح و معتل

پرسش و تمرين

1. فعل مجهول را با ذكر مثال تعريف كنيد.

2. آيا فعل مجهول امر به صيغه دارد؟

3. فعلهاى ماضى، مضارع و امر ذيل را مجهول كنيد.

نَصَرْتُمْ نَصَرْتُنَّ أَخْبَرَ يُخْبِرْنَ يَنْصُرْنَ

أُنْصُرْ اُنْصُرْنَ لاَِنْصُرْ أَضْرِبُ اِسْتَخْرَجَ

4. شش صيغه اوّل امر مجهول از فعل يُعاقِبُ (عقوبت مى كند) را صرف كنيد.

5. فعلهاى مجهول ذيل را معلوم كنيد.

يُنْصَرُ أُنْصَرُ تُنْصَرِينَ تُنْصَرَانِ يُجْمَعُونَ

6. معلوم يا مجهول بودن فعلهاى مشخص شده در آيات و روايات ذيل را تعيين كنيد و باب، ريشه و صيغه آنها را بنويسيد.

1. القرآن الكريم: قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ.

2. القرآن الكريم: قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ.

3. القرآن الكريم: يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمَاهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِى وَالاَْقْدَامِ.

4. القرآن الكريم: وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ * وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ * عَلِمَتْ نَفْسٌ مَاقَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ.

5. القرآن الكريم: إِذَا زُلْزِلَتِ الاَْرْضُ زِلْزَالَهَا.

6. القرآن الكريم: وَزُلْزِلُوا حَتّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ ءَامَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلاَ إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ.

7. الإمام عليٌّ(عليه السلام): اَلدُّنْيَا خُلِقَتْ لِغَيْرِهَا وَلَمْ تُخْلَقْ لِنَفْسِهَا.

8. الإمام عليٌّ(عليه السلام): يَأتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لاَ يُقَرَّبُ فِيهِ إِلاَّ الْمَاحِلُ وَلاَ يُظَرَّفُ فِيهِ إِلاَّ الْفَاجِرُ وَلاَ يُضَعَّفُ فِيهِ إِلاَّ الْمُنْصِفُ.

 صحيح و معتل

كلمه، از نظر چگونگى حروف اصلى بر دو قسم است: صحيح و معتل.

صحيح كلمه اى است كه در حروف اصلى آن، حرف علّه نباشد; مانند : كَتَبَ أَمَرَ مَدَدَ

حروف عله عبارتند از: واو، ياء و الف منقلبه.

معتل، كلمه اى است كه در حروف اصلى آن، حرف علّه وجود داشته باشد; مانند:

وَجَدَ قَوَلَ دَعَوَ (با حرف علّه واو)

يَسَرَ بَيَعَ رَمَىَ (با حرف علّه ياء)

الف منقلبه، الفى است كه در اصل واو و يا ياء بوده است; مانند:

الف در دو فعل:       قَالَ كه در اصل قَوَلَ بوده;

                     رَمى كه در اصل رَمَىَ بوده.

 

اقسام كلمه هاى صحيح

كلمه هاى صحيح بر دو قسمند: سالم و ناسالم.

كلمه هاى ناسالم، يا مهموزند و يا مضاعف.

مهموز، كلمه اى است كه در حروف اصلى آن همزه وجود داشته باشد; مانند:

أَمَرَ سَأَلَ قَرَأَ

اگر فاء الفعلِ كلمه، همزه باشد، به آن مهموز الفاء ، و اگر عين الفعل، همزه باشد، مهموز العين ، و اگر لام الفعل، همزه باشد، به آن مهموز اللام گويند.

مضاعف، كلمه اى است كه دو حرف اصلى آن مثل هم باشند; مانند:

مَدَدَ فَرَرَ ذَلَلَ

كلمه صحيحى كه نه مهموز باشد و نه مضاعف، سالم ناميده مى شود; مانند:

كَتَبَ نَصَرَ عَلِمَ

اقسام كلمه هاى معتل

اگر حرف علّه، در فاء الفعل كلمه هاى معتل باشد، به آن معتل الفاء يا مثال مى گويند; مانند:   وَهَبَ يَسَرَ واگر حرف علّه، در عين الفعل آنها باشد، به آن معتل العين يا أَجْوَف مى گويند; مانند:   قَوَلَ بَيَعَ

و اگر حرف علّه، در لام الفعل آنها باشد، معتل الاّم يا ناقص نام مى گيرند; مانند:   دَعَوَ عَفَوَ

لفيف

اگر در حروف اصلى كلمه اى، دو حرف علّه وجود داشته باشد، آن را لفيف نامند.

لفيف، يا مقرون است در صورتى كه دو حرف علّه، كنار هم باشند; مانند:

طَوَيَ قَوَيَ

و يا مفروق است در صورتى كه دو حرف علّه، جداى از هم باشند; مانند:

وَصَيَ وَقَيَ

مهموز

فعل مهموز، مانند فعل سالم است و در بعضى از موارد، همزه آن تخفيف مى يابد.

تخفيف همزه بر دو قسم است: قلبى و حذفى.

تخفيف قلبى

اگر در كلمه اى، دو همزه كنار يكديگر قرار گيرند، و اوّلى متحرك و دومى ساكن باشد، واجب است همزه ساكن به حرف مدّىِ از جنس حركت ما قبل، تبديل شود; يعنى:

1. اگر همزه اوّل، مفتوح باشد، همزه ساكن، قلب به الف مى شود; مانند:

أَأْمَنَ > آمَنَ    أَأْتَيَ > آتَيَ

2. اگر همزه اوّل مضموم باشد، همزه ساكن، قلب به واو مى شود; مانند:

أُؤْمِنَ > أُومِنَ   أُؤْتِيَ > أُوتِيَ

3. اگر همزه اوّل مكسور باشد، همزه ساكن، به ياء تبديل مى شود; مانند:

اِءْمِنْ > اِيمِنْ  اِئْزِرْ > اِيزِرْ

تخفيف حذفى

اين نوع تخفيف، قاعده مشخصى ندارد و سماعى است، مانند تخفيف همزه امر حاضر سه فعل:      أَخَذَ أَكَلَ أَمَرَ

 

                  أَخَذَ      >  امرحاضر      اُءْخُذْ   >   خُذْ

                  أَكَلَ      > امرحاضر      اُءْكُلْ   >   كُلْ

                  أَمَرَ      > امرحاضر      اُءْمُرْ   >   مُرْ

* حذف همزه در خُذْ و كُلْ واجب، و در مُرْ جايز است.

 پرسش و تمرين

1. به چه كلمه اى صحيح گفته مى شود؟

2. كلمه ناسالم را با ذكر دو مثال تعريف كنيد.

3. اعلال يعنى چه؟

4. معتل بر چند قسم است؟ براى هر قسم، مثال بزنيد.

5. بين صحيح، سالم و معتل چه فرقى وجود دارد؟

6. اگر دو حرف از حروف اصلى كلمه اى حرف عله باشد، به آن چه مى گويند؟

7. كداميك از فعلهاى ذيل، صحيح يا سالم و يا معتل است؟

                  يَسَرَ      أَمَرَ         وَقَعَ      رَزَقَ

                  رَحِمَ      سَأَلَ      يَمُنَ      سَأَلَ

                  سَيَرَ      سَجَأَ      وَقَيَ      دَعَوَ

              صَرَفَ      ضَرَبَ      شَجِعَ      طَوَيَ

8. به چه كلمه اى مهموز گفته مى شود؟

9. تحفيف همزه بر چند قسم است؟ نام ببريد.

10. اگر در كلمه اى دو همزه در كنار هم قرارگيرند و اوّلى مفتوح و دومى ساكن باشد، چه تغييرى در كلمه ايجاد مى شود؟ مثال بزنيد.

11. در كلمه هاى مهموز ذيل چه تخفيفى صورت گرفته است؟

               اِيمِنْ         أُوتِيَ      خُذْ      آتَيْنَا      أُوتُوا

 مضاعف

فعل مضاعف كه دو حرف از حروف اصلى آن هم جنس هستند، در معرض ادغام است.

ادغام: در لغت به معناى داخل كردن و در اصطلاح به معناى داخل كردن حرفى در حرف ديگر است; به طورى كه حرف اوّل از بين رفته و حرف دوم مشدّد مى شود; مانند:

أَوْوَل > أَوَّل مَدْدَ > مَدَّ

شرايط و اقسام ادغام

ادغام داراى دو شرط است:

1. دو حرف هم جنس كنار يگديگر باشند;

2. حرف اوّل، ساكن و حرف دوم، متحرك باشد.

ادغام بر سه قسم است: ادغام واجب، ادغام ممتنع و ادغام جايز.

* نمونه صرف صيغه هاى مَدَّ چنين است:

         مَدَّ مَدَّا مَدُّوا     مَدَّتْ مَدَّتَا     مَدَدْنَ

مَدَدْتَ مَدَدْتُمَا مَدَدْتُمْ   مَدَدْتِ مَدَدْتُمَا مَدَدْتُنَّ

                        مَدَدْتُ    مَدَدْنَا